Tarihin ilk zamanlarından bu yana insanlar pek çok farklı şekillerde ölçüm yapmaya çalışmışlardır. Bu ölçümler başta insan organlarından (el,karış,kulaç,vb.)yardım alınarak yapılsa da zaman geçtikçe insanların ölçümlerinde evrensel bir değere sahip olma arzusu ve heryerde herkes için geçerli veriler elde etmek istemeleriyle birlikte ölçü aletlerinin gelişimi başlamış oldu.
Bugün ise Dünya’daki ülkelerin neredeyse tamamının benimsediği Uluslararası Birim Sistemi (SI) tek resmi ölçü sistemimizdir. Bu sistemdeki temel 7 büyüklük ile elde edilen fiziksel nicelikler evrenin her yerinde aynı değeri ifade etmektedir.
Bu yazımızda Ölçü aletlerinin tarihi gelişimlerini 5 farklı konu başlığı altında göreceğiz. Bu başlıklar şu şekilde;
-Zaman ölçü birimleri
-Ağırlık ölçü birimleri
-Uzunluk ölçü birimleri
-Alan ölçü birimleri
-Sıvı ölçü birimleri
1- ZAMAN ÖLÇÜ BİRİMLERİ
İlk insanlar gökyüzüne bakıp gözlemyebildikleri cisimlerin yardımıyla kendi zaman çizelgelerini oluşturmaya başlamışlardır. Zamanı ölçmeye dair bilinen ilk girişim ise MÖ. 4000 yılında Mısırlılar ile başlamıştır. Mısırlılar güneşin doğma ve batma saatlerindeki döngüden faydalanarak ilk güneş saatini yapmışlardır. Güneş saatinin geceleri kullanılamayacağını farkeden Mısırlılar sonrasında suyun bir kovadan başka bir kovaya dolmasıyla zamanın hesaplandığı su saatini icat ettiler.
Zaman ölçümü konusunda ilk büyük değişikliği mekanik saatin icat edilmesiyle görüyoruz. Çinli bir rahip olan Yi Xing ve bilge Liang Lingzan’ın yaptıkları bu saatte, akan su bir çarkı döndürdükçe, iç içe geçmiş çubuklar ve manivelalardan oluşan sistem her on beş dakikada bir davul, her saat başı çan çalıyordu.
Bu noktadan sonra birbirinin devamı niteliğinde olan zaman ölçüm makineleri hassas ölçümlerin de gereksinimiyle beraber insanların detaylı ölçüm yapabileceği cihazlara evrilmiştir. Şimdilerde ise bileklerimizde akıllı elektronik saatleri taşıyoruz. Bu saatler ile zamanı ölçmenin yanı sıra konum bilgisine, telefondaki çağrılarımıza cevap verme, mesaj okuma hatta uyku düzenimize bile kolayca ulaşabiliyoruz.
2- AĞIRLIK ÖLÇÜ BİRİMLERİ
Bir cismin kütlesinin belirlenmesi binlerce yıl öncesine dayanan bir olaydır. İnsanlar ilk zamanlardan beri gerek tarım ürünlerinin hesap edilmesi gerek ticarette anlaşılır bir dil olabilmesi için kendilerince bir çok ağırlık ölçe metodu geliştirmiştir. Tarihte bunun ilk örneklerine Mısır ve Babil’de rastlanılmaktadır.
M.Ö 3000 yılında Babilliler terazinin 2 kesesine mal koyarak ölçme yerine, kesenin bir tarafına herkesçe kabul edilen bir taş, kesenin diğer tarafına ise ölçümü yapılacak ürünleri koyarak ilk ağırlık ölçüm yapma tekniğini geliştirmişlerdir.
Osmanlı’ya baktığımızda ise ağırlık birimi olarak dirhem ve okkanın yaygın bir şekilde kullanıldığı görülmektedir. Bir dirhem 3.2 gramdır. Okka ise yine Osmanlı İmparatorluğu döneminde kullanılmış, 1283 gram ve 400 dirheme eşit ağırlık ölçü birimidir.
Günümüze geldiğimizde Uluslararası Birim Sistemine göre ağırlığın ölçü birimi olarak kilogramı (Kg) kullanmaktayız .Kilogram, 1889 yılında Paris’te toplanan Uluslararası Tartılar ve Ölçüler Genel Konferansında kabul edilerek Sevr’de Breteuil Pavyonunda saklanmakta olan iridyumlu platinden yapılmış uluslararası kilogram prototipinin kütlesidir.
Günümüzde kullanılan ağırlık ölçü birimi kilogram, 0 derecede 1 desimetreküp suyun ağırlığı olarak tanımlanmıştır.
3- UZUNLUK ÖLÇÜ BİRİMLERİ
Ölçü birimleri içinde belki de insanların başta en rahat ölçüm yapabildikleri uzunluk birimi uzunluk ölçü birimi olabilir. Karış, parmak kalınlığı, adım miktarı gibi insan uzvundan yararlanılarak yapılan ölçümler aşağı yukarı pek çok insan için aynı şeyi fade etmekteydi. Buna örnek olarak ; M.Ö. 4000 yıllarında Firavun’un Dirseği yaygın bir standarttı ve 1 dirsek, 1/2 ayak, 2 karış, 6 el genişliği ya da 24 parmak kalınlığına eşit sayılıyordu. Fakat diğer sistemlerde olduğu gibi bu sistemde de insanlar arasında farklılıklar baş göstermeye başladı ve bunun üzerine bilimsel bir ölçü sistemi araştırılmaya başlandı.
17.yüzyılın ortalarında Fransa’da uzunluk ve ağırlık birimleri konusundaki karmaşayı gidermek ve bu konuda birliği sağlamaya yönelik sistematik bir çalışma başlatılmıştır.
Bu konuda resmi kabul edilen ilk adım ise yine Fransa’dan geldi , meridyenin 1/40.000.000’ini yeni referans uzunluk olarak kabul edip, bunun üzerinden ölçü birimi oluşturdular. Birimin adını da Yunanca Metron’dan alarak metre olarak kabul ettiler. Tasarı 1795’de Fransa hükümeti tarafından kabul edilerek, 1799’da ilk prototip hazırlandı. 1837’de Fransa’da Ölçü ve Ağırlıklar Kanunu ile uzunluk ölçüsü olarak metre tek geçerli birim kabul edildi.
4- ALAN ÖLÇÜ BİRİMLERİ
Geçmişe gittiğimizde binlerce yıl öncesinde bile insanların kendi topraklarına sahip olma arzusu olduğu ve bunun sonucunda da kendilerince bir alan ölçme yöntemi geliştirdiğini görebiliyoruz. O zamanlarda insanlar adımlarıyla mesafeleri ölçmeye çalışıyordu, başta herkes için mantıklı olan bu fikrin daha sonralarda herkesin adım sayısının birbirinden farklı çıkmasıyla sorun yarattığı anlaşılmıştır. Uzunluk ölçü biriminde kullanılan metre sisteminden faydalanılarak geliştirilen metrekare sistemiyle birlikte alan ölçümündeki kafa karışıklıkları ve problemler ortadan kalkmış oldu. Eskiden kullanılan alan ölçüm birimleri ve metrekare cinsinden karşılıklarına aşağıda bazı örnekler verilmiştir;
1 cerip = 3600 zirai²= 2067,012 m²
1 ayak² = 144 parmak²= 0,14354 m²
1 parmak² = 144 hat²= 0,00099751 m²
1 hat² = 144 nokta²= 0,000006927 m² ” 1 çarşı arşın² = 0,46240 m²
5- SIVI ÖLÇÜ BİRİMLERİ
Eski insanlar suyun debisine(akış hızı) ait verileri ölçmek için “lüle” adı verilen su ölçme birimini kullanıyorlardı. Bu sisteme göre 1 lülenin, 26 milimetre çapa sahip bir borudan 1 dakika içerisinde 36 litre su aktığını söyleyenilebilir. Zaman içinde litre, mililitre gibi ölçü birimleri de sıvı ölçümlerinde kullanılmaya başlanmıştır. 1 litre suyun 1000 grama eşit olduğu kabul edilir yani 1Lt su = 1Kg suya denk gelmektedir.
Kaynak: https://www.nedir.org/soru/olcu-birimlerinin-tarihsel-gelisim-sureci
BEYZA KARA
